4 iyun - “Məmmədəmin”in qiyamı”idi...

Bakı:

26°C

57%

10m/s

Əlaqə

AZ RU EN

Ana səhifə / Siyasət / 4 iyun - “Məmmədəmin”in qiyamı”idi...

4 iyun - “Məmmədəmin”in qiyamı”idi...

05.06.2025 [17:41]

Dünya praktikasında qəbul olunmuş gerçəklik bundan ibarətdir ki, hər bir dövlətin siyasi stabilliyi onun iqtisadi-sosial sabitliyinə söykənir, iqtisadi idarəetmə arzuolunmaz həddə çatdıqda iqtisadi tənəzzül başlayır və sonda siyasi idarəetmə də itirilir. Bu baxımdan 1993-cü ildə hakimiyyətdə olmuş AXC-Müsavat iqtidarının hakimiyyətini itirməsi heç bir halda siyasi-hərbi qiyamın nəticəsi kimi əsaslandırıla bilməz. Hakimiyyətin itirilməsinin ən başlıca amili iqtisadi fəlakətdən doğan çağırış, milli valyuta-maliyyə sisteminin üsyankarlığının nəticəsi idi. Bunu həmin dövrün iqtisadi mənzərəsini qısaca xatırlatmaqla, əsil real vəziyyət haqqında təsəvvür yaratmağa çalışaq.
1993-cü ildə Azərbaycanda siyasi-iqtisadi-sosial durum acınacaqlı halda idi. 1989-1991-ci illərdə ümumi daxili məhsulun (ÜDM) istehsalı hər il 5,7 faiz azalırdısa, 1992-1993-cü illərdə bu rəqəm 100 faizlərlə ölçülürdü. ÜDM-in mənfi saldosu 3,8 dəfəyə, yəni 380 faizə çatmışdı. Sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının sürətli tənəzzülü, ölkənin qızıl-valyuta ehtiyatlarının tükənməsi, bank sisteminin sıradan çıxmaq həddinə çatması ağır sosial-iqtisadi durumun siqnalları idi.

İqtisadi tənəzzül dövrü adlandırılan 1991-1993-cü illərdə aparılan sistemsiz iqtisadi islahatlar maliyyə-bank sistemini tamamilə iflic vəziyyətə salmışdı. Büdcə kəsirinin ÜDM-ə nisbəti 1993-cü ildə 13 faizə çatmış, büdcə kəsirinin Milli Bank tərəfindən maliyyələşdirilməsi isə pul kütləsinin həddindən çox artmasına səbəb olmuşdu, bu da inflyasiyanı daha da sürətləndirirdi. Nizamsız pul emissiyası əhalinin pul gəlirinin hər il 40-45 faiz itirilməsinə səbəb olurdu. Milli Bankın faiz dərəcələrini 250 faizə çatdırması isə bank-kredit sistemini darmadağın etdi. 1992-ci ildə tədavülə buraxılmış milli valyuta - manat tezliklə qiymətdən düşməyə başladı və 1993-cü ilədək onun məzənnəsi Rusiya rubluna nisbətdə 10-12 dəfə, ABŞ dollarına nisbətdə isə 245 dəfə aşağı düşdü. 1993-cü ilədək ölkə iqtisadiyyatına bir manat da olsun belə xarici sərmayə qoyulmadı.

İnflyasiya özünün pik səviyyəsinə çataraq hiperinflyasiya həddinə yüksəldi. 1992-ci ilin əvvəlində inflyasiya səviyyəsi əvvəlki ilə nisbətən 4,9 dəfə artaraq 1012 faiz, ilin ortalarında isə özünün ən yüksək həddinə, hiperinflyasiya mərhələsinə - 1765 faizə çatmışdı.

Xatırlatdığımız dövrdə sürətlə cərəyan edən proseslər əhalinin güzəranının daha da ağırlaşmasına səbəb olmuşdu. 1991-1993-cü illərdə əhalinin pul gəlirləri real ifadədə 3,3 dəfə, adambaşına pul gəlirləri orta hesabla 3,6 dəfə aşağı düşmüşdü. 1991-ci ildən başlayaraq 3 il ərzində əhalinin əməkhaqqı isə 5,7 dəfə azalmışdı.

Beləliklə, mövcud mənzərə ölkə iqtisadiyyatının idarəolunmaz vəziyyətə düşdüyünü, maliyyə sisteminin və onun başlıca atributu olan manatın süqutunun təkzibolunmaz təsdiqi idi. 1992-ci ilin avqustunda tədavülə buraxılmış milli valyutanın - manatın maliyyə sisteminə qarşı üsyanı, öz immunitetini itirərək milli dözümsüzlüyünün və təslimçiliyinin etirafı, milli pulun qiyam aktı idi.

Bu, dikbaş və həmin iqtidarın özünün yemlədiyi korrupsiyalaşmış polkovniki Surət Hüseynovun paytaxtdan uzaqda başlatdığı qiyam deyil, ölkənin hər kv.sm-ni bürüyən “iqtisadi epidemiyanın” son akkordu olan, dəyər və etibarını itirmiş milli valyutanın - “Məmmədəmin”in qiyamı idi.
Nəticədə, xalqın total sosial etirazları, iqtisadi inqilab və manatın süqutunun həmrəyliyi 1993-cü il qiyamının legitimliyini tam təmin etdi.

Yeri gəlmişkən, bu cür anologiyanı həmin dövrdə bir sıra ölkələrin hakimiyyət dəyişiklikləri fonunda da görmək mümkündür. Belə ki, 1993-cü ildə ən yüksək inflyasiya şoku yaşayan ölkələrdən biri olan Braziliyada iqtisadi böhranın partlayış həddinə çatması siyasi hakimiyyətin itirilməsi ilə nəticələndi. Həmin dövrdə iqtidarda olan İtamar Frankonun yarıtmaz idarəçiliyi sənaye istehsalı və milli gəlirlərin kəskin azalmasını sürətləndirməklə illik inflyasiyanı 2700 faizə yaxınlaşdırdı. Nəticədə, 1993-cü ildə xalq üsyanı hakimiyyətin

Fernando Kardosoya keçməsinə səbəb oldu.
Oxşar ssenariləri ötən əsrin ortalarında Konqo, Nikaraqua, Zimbabve, keçmiş Yuqoslaviya ölkələrində tez-tez dəyişən hökumət böhranları fonunda da görə bilərik.
Yekun olaraq, 1993-cü il hadisələri Surət Hüseynovun başlatdığı qiyam nəticəsində baş verən hakimiyyət dəyişikliyi kimi deyil, iqtisadi dirənişin, 1700 faizlik inflyasiya təzyiqləri altında boğulan maliyyə sisteminin və hörmətdən düşmüş milli valyutanın - “Məmmədəmin”in qiyamından doğan AXC-Müsavat iqtidarının “dəfni” kimi səciyyələndirilməlidir.

M.Məhəmməd

Paylaş:

Baxılıb: 244 dəfə