Fyodor Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları” romanı haqqında

Monastırda rahiblərlə İvan Karamazov arasında maraqlı bir polemika baş verir. Söhbət İvanın yeni dərc olunmuş məqaləsindən düşür: gənc mütəfəkkir bu qənaətə gəlib ki, təbiət insanın boynuna başqalarını sevmək kimi bir öhdəlik qoymayıb, belə bir təbii qanun yoxdur. İvanın fikrincə, əbədiyyət yoxdursa, xeyir də yoxdur; əgər indiyə qədər yer üzündə sevgi deyilən bir anlayış, hiss olubsa, bu anlayış da, bu hiss də təbiətin hökmüylə yox, insanın öz ruhunun ölməzliyinə inanması sayəsində yaranıb. Bu inamı onun qəlbindən silsən, həmin andaca insanın başqalarına sevgisi, ümumən yaşamaq istəyi yoxa çıxacaq. Ölməzliyə inamı itəndən sonra insan üçün əxlaq, mənəviyyat anlayışı qalmayacaq, hər əməl ondan ötrü yolverilən, icazəli, məqbul olacaq - eqoizmdən tutmuş zalımlığa, qəddarlığa, qatilliyə qədər hər əməl. Həm də bütün bunlara nəinki rüsxət veriləcək, hətta başqasına əzab çəkdirmək ən zəruri, ən faydalı bir hal kimi təqdir olunacaq, qəhrəmanlıq sayılacaq. 
Necə də Nitsşenin moizələrinə bənzəyir, eləmi? Yeri gəlmişkən, böyük alman filosofu Dostoyevskinin məhz mürtəce düşüncələrindən, onun mənfi qəhrəmanlarına yüklədiyi aqressiv ideyalardan təsirlənmişdi, daha xristianlığın təbliğatını aparan fikirlərindən yox...
Fyodor Pavloviç sonda keşişləri də ələ salır, müdrik Zosima deyir ki, onun təlxəkliyi, çıxardığı hoqqalar öz xislətindən, əməllərindən utandığına görədir. Sonra qoca rahib Dmitrinin qarşısında diz çöküb alnını yerə dirəyir, onun gələcək əzabları qarşısında sitayişə durur. İvana isə deyir ki, onun qəlbində məsələ hələlik öz həllini tapmayıb, gəncin axtarışları müsbət sonluqla nəticələnməsə belə mənfi qütbə də yuvarlanmayacaq.
Qonaqlar dağılışandan sonra müdrik Zosima Aleksey Karamazova da son tövsiyələrini verir. Onun fikrincə, müridi artıq qaranlıq hücrəsindən işıqlı dünyaya çıxmalı, aldığı dərsləri gerçək həyatda, insanlar arasında sınaqdan keçirməlidir. Alyoşa evlənib arvad-uşaq yiyəsi olmalı, Tanrıya xidmət eləməli, qardaşlarını tək buraxmamalıdır. Dmitri kor ehtirasının, İvan şübhəcil ağlının hökmü altındadır, hər iki qardaşda kəskin ruh çatışmazlığı var. Bu dərin boşluğu doldursa, kiçik qardaş doldura bilər, çünki böyük qardaşlarından fərqli olaraq onun təkcə bioloji yox, mənəvi atası da var.
İncil buyurur ki, bu dünyada heç kimə ustad deməyin, çünki sizin bir ustadınız var, o da Məsihdir; heç kimə ata da deməyin, çünki hamınızın bir atası var, o da göylər səltənətinin hökmdarı Tanrıdır.

***
Alyoşa mürşidinin tövsiyələrini dinləyəndən sonra atasının evinə yollanır. Evə çatmamış ata mülkünün qonşuluğundakı bağçadan Dmitri onu səsləyir. Mitya burada qarovul çəkir, atasının qapısını güdür ki, Qruşenka onun yanına gəlsə, xəbər tutsun. Qardaşlar arasında maraqlı söhbət alınır. Dmitri deyir ki, gözəllik çox xatalı, dəhşətli şeydir, gözəllik olan yerdə Allahla Şeytan çarpışır, savaş meydanı isə insan qəlbidir. Mitya nişanlısı Katerina İvanovnanın Moskvada yaşayan bacısına göndərmək üçün ona verdiyi üç min rublun yarısını Qruşenkanın yolunda havaya sovurub, indisə xəcalət çəkir, nə olur olsun həmin pulu düzəldib yerinə qoymağa çalışır. Böyük qardaş Alyoşadan xahiş eləyir ki, nişanlısı Katyanın evinə gedib onun qıza salamını, hörmət-ehtiramını çatdırsın, desin Mitya bir daha onun gözünə görünməyəcək. Qruşenkaya qalanda, onun gəlişi barədə Dmitriyə lakey Smerdyakov xəbər çatdıracaq, bu görüşün, izdivacın qarşısını başqa cür ala bilməsə, Mitya atasını öldürəcək.
Katerina İvanovnanın evində Alyoşa Qruşenkaya rast gəlir. İki hikkəli, isterik, infernal qadın əvvəlcə bir-birinə mehribanlıq göstərir, hörmət, məhəbbət izhar eləyir; guya bunlar Dmitri məsələsində artıq razılığa gəliblər, Qruşenka beş il əvvəl onu atıb getmiş, indi yenidən buralara dönən polyakın yanına qayıdacaq, Mitya Katyanın olacaq. Fəqət az keçmiş Qruşenkanın ləçərliyi tutur, Dmitrinin nişanlısıyla məzələnməyə, onu alçaltmağa başlayır. Nəticədə Katerina İvanovna onu evindən qovur. Ümumiyyətlə, Dostoyevski cəhənnəm mələklərinin vurğunudur, özünü də, sevimli qəhrəmanlarını da onlara əzdirməkdən həmişə zövq alıb. Ömrünün yetkin çağında Anna Qriqoryevna kimi müqəddəs bir qadına calansa da, onu əsas qadın qəhrəmanlarından birinin prototipi seçmək nədənsə ağlına gəlməyib...
Atasının evinə gedən Alyoşa Fyodor Pavloviçlə İvan Fyodoroviçi süfrə başında konyak içən görür. Orada yenə Allahdan, dindən, ölümsüzlükdən söhbət düşür, lakey Smerdyakov İvanın fikirlərinə, xüsusən də onun “Allah yoxsa, hər əmələ rüsxət var” tezisinə diqqətlə qulaq verir. Yaşlı lakey Qriqori həmişəki kimi Smerdyakovdan iyrənir, onun küfrünə bulaşmaqdan bir mömin xofuyla çəkinir. Ata Karamazov özü də oğlu İvandan eymənir, onun baxışlarında, fikirlərində mübhəm, qorxulu əlamətlər sezir, bu barədə heç kimə heç nə deməsə də, saf, müqəddəs Alyoşaya bəzi şübhələrini sızdırır. Əslində, İvan Dmitrinin nişanlısına göz yetirməklə qardaşının yox, atasının yolunda əngələ çevrilib, qardaşının atasına savaş açmasına bir az da təkan verib, daha münbit şərait yaradıb.
Mitya isə siyirməqılınc savaşa hazır durub, Qruşenkanın Fyodor Pavloviçin ayağına gəlməyini gözləyir. Qəfil Dmitri qaranəfəs içəri təpilir - o bu səmtə gələn hansısa qadını Qruşa ilə səhv salıb. Lakeylər, qardaşları onu axtardığının bu evdə olmadığına inandırana qədər gözü qızmış Mitya sərxoş atasını möhkəm əzişdirir, kişini onun əlindən güclə alırlar.

***

Roman dörd hissə, on iki kitab, bir epiloqdan ibarətdir. İkinci hissəyə aid beşinci kitab “Pro və contra” (“Lehinə və əleyhinə”), həmin kitabın dördüncü fəsli isə “Qiyam” adlanır. Bu, romana açar olan fəsillərdən biridir. İvanla Alyoşa (ağılla ruh) traktirdə mükaliməyə girirlər. Həmin dəqiqələrdə o traktir kainatın mərkəzinə çevrilir. İvan Karamazov qardaşına bütün içini açıb tökür, heç kimlə paylaşmadığı fikirlərini onunla bölüşür. İvan deyir yer kürəsi qabığından nüvəsinəcən göz yaşıyla islanıb. Deyir ki, Allahı yox, Allahın yaratdığı dünyanı qəbul eləmir; Allaha, onun yaratdığı nizama, onun insanlara açmadığı sirrinə, həyatın hansısa mənası, məntiqi olduğuna, daha nələrə, nələrə... inanır, di gəl, onun yaratdığı dünyanı qəbul eləyə bilmir. Bir körpə səmimiyyətiylə əmindir ki, bəşəriyyətin ən dərin yaraları haçansa qaysaq bağlayıb sağalacaq, insanlar arasındakı düşmənçilik məzhəkəsi, savaş komediyası bir gün ilğım kimi yoxa çıxacaq, nəhayət, dünyanın sonunda, əbədi harmoniyanın bərqərar olduğu anda elə bir möcüzə baş verəcək, elə bir qüvvə zühur eləyəcək ki, onun nurundan bütün yaralı könüllərə məlhəm çilənəcək, şər əməllər nəinki bağışlanacaq, hətta hər cür qəddarlığa, amansız rəftara bəraət veriləcək. Qoy bütün bu arzular çin çıxsın, ancaq İvan yenə də belə dünyanı tanımır, tanımaq da istəmir.
İvan Karamazovun fikrincə, İsa sevgisi, xristian məhəbbəti yer üzündə gerçəkləşməsi mümkün olmayan bir möcüzədir. Alyoşa qardaşının sözünü etirazla qarşılayanda İvan ona bir olmuş əhvalat danışır:
İstefada olan general, yüzlərlə tula saxlayan harın mülkədar şikara çıxmağa hazırlaşır. Ovqabağı sevimli tulasının axsadığı generalın gözündən yayınmır. İti kimin yaraladığını soruşanda ona qulluqçulardan birinin səkkiz yaşlı oğlunu nişan verirlər: uşağın atdığı daş tulanın ayağını zədələdiyindən it axsamağa başlayıb. General qəzəbindən at kimi fınxırır, çilənin soyuğunda cinayətkarı lüt soyundurmağı əmr eləyir. Sonra anasının gözünün qabağındaca tulaları uşağın üstünə qısqırdıb tifili itlərə parçaladır...
İvan Alyoşadan soruşur: indi səncə, bu generala hansı cəzanı vermək lazımdır? Əhvalatdan bərk sarsılmış Alyoşa həyəcanla deyir: güllələmək lazımdır! Şübhəbaz İvana bu cavab xoş gəlir, mömin Alyoşa emosional vəziyyətdə səhvə yol verdiyini anlayıb pərt olur. İvan deyir qiyamət günü o uşağın anasının övladının qatiliylə barışmasını, bir harmoniyada qovuşmasını istəmir, çünki Tanrının harmoniyası itlərə yedirdilmiş körpənin bir damla göz yaşına dəyməz. Alyoşa İvanın mövqeyini qiyam kimi dəyərləndirir, İvansa deyir ki, olsun, o elə qiyam ovqatıyla yaşamaq istəyir. Alyoşa qardaşından soruşur: sən başındakı bu cəhənnəmlə necə yaşayacaqsan? İvan deyir ki, paralel xətlərin kəsişdiyi dərgahı gözləriylə görsə belə yenə qəbul eləməyəcək, ona görə də belə harmoniyadan könüllü imtina eləyir, Tanrının dərgahına biletini geri qaytarır.

Sonra İvan Alyoşaya “Böyük inkvizitor” adlı hələ yazılmamış poemasının məzmununu danışır. On altıncı əsr İspaniyasının Sevilya şəhəri. Doxsan yaşlı inkvizitor dinsizlikdə suçlanan kafirləri oda atdırır. Bu vaxt İsa Məsih ikinci dəfə zühur eləyir. Hamı onu tanıyır, hər kəs ondan nicat umur. Qəzəbli kardinal peyğəmbəri zindana saldırır. İşini başa vurandan sonra inkvizitor axşam türməyə peyğəmbərin görüşünə gedir, onu inandırmağa çalışır ki, insanlara inanmaqda, onlara azadlıq vəd eləməkdə səhvə yol verib. Bəşər övladının xeyirlə şəri bir-birindən ayırmaq, ağı qaradan seçmək, ona verilmiş azadlıqdan yararlanmaq imkanı yoxdur. Onların yerinə bu işi kilsə özü görməlidir, insanların taleyinə ruhanilər sərəncam verməlidir. Bəşəriyyət insan sürüsüdür, bu sürüyə nəyin faydalı, nəyin zərərli olduğunu onu otaranlar bilir. Məsih bu zavallılara azadlıq boyun olmuşdu, onlarsa azadlığın nəyə yaradığını qanmırlar. Əvəzində kardinal onlara çörək verir, onları yaşadır. İnkvizitor Məsihə deyir ki, daha sənə ehtiyacımız yoxdur, get, bir də heç vaxt qayıtma. İsa kardinala cavab vermir, qocanın dodaqlarından öpüb dinməzcə qeybə çəkilir...

***

Qardaşlar ayrılandan sonra İvan atası evinə qayıdır. Yolda Smerdyakovla qarşılaşır. Onların arasında gedən üstüörtülü dialoq ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Dialoqun mahiyyəti budur: İvan sabah harasa getsə yaxşıdır, çünki bu günlərdə atasının başına iş gələ bilər; Smerdyakovun sabah ürəkgetməsi tuta bilər, tutsa, onun anlaqsız vəziyyətdə olması iki gün çəkəcək; ata Karamazov Qruşenkanı alsa, qardaşlar külli sərvətdən məhrum olacaqlar; Fyodor Pavloviçin Qruşenka üçün ayırdığı üç min rubl filan yerdədir; Smerdyakov Dmitriyə parolu verib, Mitya qızı atasının yanında tutsa, nə baş verəcəyi bəllidir; bir halda ki, Allah yoxdur, hər əmələ icazə var. Həddini aşmış nökərin qudurğanlığı, törədiləcək cinayətə arsızca işarə vurması İvanın qüruruna toxunsa da, Smerdyakovun niyyətini söhbətin altından üstünə çıxarmağa cəhd göstərmir. Bundan sonra İvan sabah Moskvaya gedəcəyini elan eləyir.
Alyoşa isə artıq canını tapşırmış mürşidinin hücrəsinə gedir. Hamı möcüzə gözləyir, guya qocanın meyidi gül qoxuyacaqmış. Fəqət təbiət qanunları işini görüb, Zosimanın cəsədi iylənməyə başlayıb. Bu zaman Alyoşa ilk dəfə Allaha asi düşür, möcüzə göstərmədiyinə görə tanrısından inciyir. Ütük qəzetçi, xəbərdaşıyan Rakitin onun bu halını fövtə verməyib kiçik Karamazovu Qruşenkanın evinə aparır. Qadın Alyoşanın dizinin üstündə oturub oğlanı şirnikləndirməyə çalışır, ancaq Zosimanın öldüyünü eşidəndə ciddiləşib dua eləyir, xaç çevirir. Məlum olur ki, Rakitin Alyoşanı Qruşanın yanına gətirməyin müqabilində qadınla iyirmi beş rubldan mərc gəlibmiş.
Qruşenka isə çox qayğılı, həyəcanlıdır. Beş il əvvəl onu aldadıb atmış polyak zabiti Mokroye deyilən kənddəki meyxanada əylənib onu gözləməkdədir. Qadının taleyi indi verəcəyi qərardan asılıdır. Xeyli tərəddüddən sonra o, getməyi qərara alır.
Dmitri isə bu müddətdə üç min pul tapmaq üçün hər yerə baş vurur. Onun niyyəti Qruşenkanı götürüb bu yerlərdən uzaqlaşmaq, haradasa yeni, məsud həyata başlamaqdır. Qadını heç yerdə tapmayanda Mitya onun atasının yanında ola biləcəyini düşünür, gecəylə gedib evin pəncərəsindən boylanır, pəncərəni Smerdyakovun dediyi sayaq döyür. Qruşanın buraya gəlmədiyinə əmin olandan sonra Mitya qaçmağa üz qoyur. Lakey Qriqori duyuq düşüb onu tutmağa çalışır, Dmitri əlindəki mis əşyayla ona zərbə endirir, sonra qocanı qan içində qoyub aradan çıxır. Qruşenkanın harada olduğunu qulluqçusundan öyrənən Mitya gecəylə özünü meyxanaya çatdırır. Səhərəcən yeyib-içib, çalıb-oynayıb əylənirlər. Sabah ertə Dmitri Karamazov atasını öldürmək ittihamıyla həbs olunur.

F.Uğurlu