Traktat dilində poeziya

Bakı:

13 °C

71 %

3 m/s

Əlaqə

AZ RU EN

Ana səhifə / Ədəbiyyat / Traktat dilində poeziya

Traktat dilində poeziya

28.11.2023 [11:30]

Ziqmund Freydin psixoanaliz təlimi haqqında bir neçə kəlmə

Əvvəli ötən sayımızda...

***

Şəhvət tanrısı Erosu kainatın mərkəzinə çəkməklə Freyd özünə çoxlu dost, tərəfdaş, elə bir o qədər də düşmən, əleyhdar qazanmışdı. Düşmənlərindən kimisi onun libido nəzəriyyəsini bütünlüklə inkara qalxır, kimisi də bu nəzəriyyənin natamam, yarımçıq olduğunu, bütün psixoloji fenomenləri izah eləməyə yetmədiyini söyləyirdi.

Birinci dünya müharibəsindən sonra bu çatışmazlığı Freyd özü də hiss eləməyə başladı. O, belə bir qənaətə gəldi ki, yaşamaq instinkti (Eros) tək deyil, hər bir canlı orqanizmdə ona müxalif, onunla rəqabətdə olan bir ölüm instinkti (Tanatos) də var. Onu nəhəng savaşın dağıdıcı gücü bu qənaətə gətirmişdi.

Bu dəfə də tərəfdarları ondan narazı qaldılar, həyatdan ayrı götürülmüş ölüm ehtirasının varlığına əksəriyyət inanmadı.

Gerçəkdən də, ölmək, yaxud öldürmək heç vaxt çılpaq məqsəd olmayıb, ola da bilməz. Hətta intihar aktının özü də özünüqoruma aktıdır.

Özünüqoruma instinkti - yaşamaq ehtirasıyla ölüm qorxusunun ortaq adıdır, bunlar bir xəncərin iki başı, bir instinktin iki qütbüdür. Həyat həmişə ölümlə, ölüm də hər zaman həyatla müşayiət olunub. Elə Freydin etalona çevirdiyi şəhvani akt prosesində də yaradıcı instinktlə dağıdıcı instinkt birgə iştirak eləyir, Tanatos (sadizm, mazoxizm) Erosun tərkində cıdıra çıxır. Bu gerçəyi dahi psixoloq özü də qəbul eləyirdi, fəqət onu istisna sayırdı.

Məsələ burasındadır ki, materializm, xaos peyğəmbəri Nitsşeyə günün birində əbədiyyət gərək olduğu kimi, ateizm carçısı Freyd də yaşlandıqca ikili dünyada yaşadığını anlamışdı. Fəqət ruhani başlanğıca inanmaq istəmədiyinə görə bu ikiliyi maddi dünyanın özündə, fiziki-bioloji aləmin xislətində axtarırdı. Bu aləmsə ikiqütblü olsa da, ikixassəli deyil, birxassəlidir. Yaşamaq instinktiylə ölüm instinkti, başqa cür desək, olumla ölüm ayrı-ayrı həqiqətlər deyil, bir həqiqətin iki başı, iki üzüdür.

***

Freyd belə düşünürdü ki, günəşin hərarəti, təbiətin möcüzəsi hesabına nə zamansa qeyri-üzvi materiyadan ilk üzvi varlıq törəyəndə o varlığın varlığı çox qısa çəkib, həmin canlı dərhal da öz ölümünə, yoxluğuna qayıdıb, bir növ dünyaya gəldiyinə peşman olub.

Ondan sonra törəyən canlıların ömrü tədricən uzanıb, beləliklə yer üzündə üzvi aləm, canlılar aləmi yaranıb. Şüur çox-çox sonraların işidir, şüurun yaranmasıyla mədəniyyət, senzura, onların da yaranışıyla insan təbiətinin bir küncə qısnanması, instinktlərin əsarəti, bunun nəticəsində isə psixi sağlamlığın pozulması, nevroz, isteriya, dəlilik kimi qeyri-təbii hallar meydana gəlib. İnsan həyatın gətirdiyi problemlərdən qurtulmaq üçün şüursuz şəkildə öz ölümünə, yoxluğuna, gəldiyi aləmə can atır.

“Ləzzət prinsipinin astar üzü” adlı traktatında Freyd bu məsələlərin üstündə geniş durur. O deyir ki, hər cür həyatın məqsədi ölümdür.

Əgər biz hansısa bir fiziki aktdan həzz alırıqsa, bu işin sonu aldığımız həzzi öldürməklə bitir. Məsələn, toxluq yeməkdən aldığımız ləzzətin ölümüdür. Bu biri yandan aclıq da bizi öldürür. Bir-birinə daban-dabana zidd olan hər iki hal eyni hədəfə yönəlib. Demək, necə yaşamağından asılı olmayaraq bütün insanların yalnız bir mənzili var, o da məlum son mənzildir. Hər bir üzvi orqanizm özü də bilmədən yenidən qeyri-üzvi hala qayıtmaq, yoxa çıxmaq, torpağa çevrilmək arzusundadır. Çünki orada heç bir qayğı, heç bir dərd, qüssə yoxdur; yaşamaqsa başdan-ayağa əzab, ilk nəfəsdən ta son nəfəsə qədər iztirab, işgəncədir.

Bu yerdə Əliağa Vahidin bir misrası yadıma düşür: “Mən bu dərdin çarəsin ölməklə asan eylərəm...”

***

Freydə görə insanın ideal, azad, xoşbəxt halı Eqo-nun bütünlüklə İd-ə təslim olmağındadırsa, təhtəlşüurun özü də bizə ölümdən başqa heç nə vəd vermir. Mühüm, prinsipial fərq burasındadır ki, orqanizm ölümə öz ayağıyla getmək istəyir, kənar ölümdən qorunmağa çalışır.

Ovçular belə deyirlər ki, canavarın dişinə keçdiyi məqamda dovşanın ürəyi partlayır. Əgər deyilən doğrudursa, bu da bir növ intihardır, dovşan qurdun pəncəsində yox, öz ölümüylə ölmək istəyir. Demək, bu akt təkcə intihar aktı yox, həm də özünüqoruma aktıdır, bu məqamda ölüm - ölümdən çox qurtuluşdur, canı qatilin, öldürənin əlindən almaq, fələyə sağ can verməməkdir. Şüursuz istəklərimiz bizi ölümə sürükləyirsə də, biz yoxluğumuza varlığımızdan həzz ala-ala, canımızdakı enerjini ləzzətlə tükədə-tükədə, özümüzü eşq oduna yandıra-yandıra gedirik.

Bu, bir növ freydvari nirvana, materialistik dinclik arzusudur. Əlbəttə, bu arzuya yetişmək üçün kitab oxumaq, alim olmaq, düşünmək gərək deyil. Bir mənzilə ki, bizi aclıq yabısı da, toxluq köhləni də eyni sürətlə, eyni uğurla aparır, beyin çatlatmağa dəyməz, çünki müdrik bədənimiz bu barədə bizim yerimizə bizdən də yaxşı düşünür.

***

Bütün bunlar şairanə həqiqətlər deyilsə, bəs nədir? Ən güclü əsərlərində Freyd elmi yox, məhz poetik təfəkkür sərgiləyib, sələfi Epikür sayaq traktat, esse dilində poeziya yaradıb.

Onun yaratdığı təlimin elmi mötəbərliyinə bir çox ciddi elm adamının şübhəylə yanaşmasının bir səbəbi də yəqin budur...

***

Yetmiş yaşı tamam olmamış Freydin damağında xərçəng tapıldı. Elə bil zalım fələk dahi mütəfəkkirin nəzəriyyəsini onun öz cismi üzərində sınaqdan keçirmək qərarına gəlmişdi.

Ömrünün qalan illərində Freyd nə az, nə çox - düz otuz üç dəfə ağır cərrahi əməliyyatdan keçməli oldu, dözülməz əzablar çəkdi. Bununla belə ta səksən üç yaşında həyatla üzülüşənə qədər yaşamaq, işləmək əzmini itirmədi, ömrünü yeni mənalarla bəzəməkdən usanmadı. Bu müddətdə vətənində baş qaldıran faşizm qasırğasının törətdiyi dağıntıları da gördü, fürerin libidosunun zərbələrini də daddı, qoca, xəstə vaxtında yurdundan didərgin də düşdü. Axır elə bir günə qaldı ki, çürüyən damağından yayılan dəhşətli qoxu ucbatından illər boyu bəslədiyi iti belə ona yaxın durmadı.

Ancaq Freyd öz nəzəriyyəsinə sonacan sadiq qaldı, kənardan sırınan ölümə can vermədi, nə faşistlərin, nə də qarı fələyin pəncəsində zəbun oldu.

Avropada Tanatosun yenidən cıdıra çıxdığı bir zamanda - 1939-cu ilin 23 sentyabrında Freyd əvvəlcədən kəsdiyi şərtə uyğun olaraq həkimindən ona yüksək dozada morfi vurmasını tələb elədi. Dərman öz işini gördü, dünya şöhrətli yuxuyozan yozulması çətin olan dərin yuxuya daldı.

Psixoanalizin banisi bu sınaqdan da alnıaçıq, üzüağ çıxdı, öz təlimini ölümüylə də təcrübədən keçirdi. Onun son təcrübəsi də uğurla başa çatdı.

F. Uğurlu

Paylaş:

Baxılıb: 611 dəfə